الباب الخامس (سنایی)

این چنین خوانده‌ام که در بغداد

بود مردی و دل ز دست بداد

در رهِ عشق مرد شد صادق

ناگهان گشت بر زنی عاشق

بود نهرالمعلی این را باب

زن ز کرج آب دجله گشت حجاب

هر شب این مرد ز آتشِ دل خویش

راه دجله سبک گرفتی پیش

عبره کردی شدی به خانهٔ زن

بی‌خبر گشته او ز جان و ز تن

بادهٔ عشق کرده ویرا مست

وز وقاحت سباحه کرده به دست

چون براین حال مدّتی بگذشت

آتشِ عشق اندکی کم گشت

خویشتن را در آن میانه بدید

گرد چون و چرا همی گردید

بود خالی برآن رخان چو ماه

مرد در خال زن چو کرد نگاه

گفت کاین خال چیست ای مه‌روی

با من احوال خال خویش بگوی

زن بدو گفت کامشب اندر آب

منشین جان خود هلا دریاب

خال بر رویمست مادرزاد

آتش عشق تو شرر بنهاد

تا بدیدی تو خال بر رخ من

پر شدی زین جمال فرّخِ من

مرد نشنید و شد به دجله درون

به تهوّر بریخت خود را خون

غرقه گشت و بداد جان در آب

گشت جان و تنش در آب خراب

مرد تا بود مانده اندر سُکر

بود راه سلامت اندر شُکر

چون ز مستی عشق شد بیدار

کرد جان عزیز در سرِ کار

مرد را تا بُوَد شرر در دل

نبود مطلع به حاصل گل

چون شرر کم شود خبر یابد

آنگه از عقل خود خطر یابد

وانکه او مدّعی است در ره عشق

شیر او هست کم ز روبه عشق

هست در بند لقلقه مانده

از درِ معنی و خبر رانده

حال او حال آن جوان باشد

که خجل گشته از زنان باشد

نشنیدی که آن عزیزه چه گفت

چون برو مرد حال خود ننهفت

رفت وقتی زنی نکو در راه

شده از کارهای مرد آگاه

دید مردی جوان مرآن زن را

کرد پیدا در آن زمان فن را

بر پی زن برفت مرد به راه

زن ز پس کرد با کرشمه نگاه

کای جوانمرد بر پیم به چه کار

آمدستی بخیره رو بگذار

مرد گفتا که عاشق تو شدم

ای چو عذرا چو وامق تو شدم

بیم آنست کز غم تو کنون

بدوم در جهان شوم مجنون

شد وجودم بر آن جمال ز دست

شیشهٔ جان به سنگ غم بشکست

با من اکنون نه حال ماند و نه هوش

شد زیادت مرا جهان فرموش

ظاهر و باطنم به تو مشغول

گشت و شد از جهانیان معزول

کرد حیلت برو زن دانا

زانکه آن مرد بود بس کانا

گفت گر شد دلت به من مشغول

شد وجودم دل ترا مبذول

گفت زن گر جمال خواهر من

بنگری ساعتی شوی الکن

همچو ماهست در شب ده و چار

بنگر آنک چو صدهزار نگار

مرد کرد التفات زی پس و زن

گفت کای سر به سر تو حیلت و فن

عشق و پس التفات زی دگران

سوی غیری به غافلی نگران

زد ورا یک طپانچه بر رخسار

تا شد از درد چشم او خونبار

گفت کای فن فروش دستان خر

گر بُدی از جهان به منت نظر

ور وجودت به من بُدی مشغول

نبدی غیر من برت مقبول

کل تو سوی کل من ناظر

گر بُدی کی شدی ز من صابر

جز به من التفات کی کردی

غم زشت و نکو کجا خوردی

ور نهادت مرا بُدی مطلق

به دگر کس کجا شدی ملحق

سوی جز من چو التفات آری

از جمال رخم برات آری

مرد لافی نه مردِ آلافی

ناف رنگی نه رنگ را نافی

سست بازار و سخت آزاری

خربزه خور نه خربزه کاری

سوخته مغز و خام گفتاری

سوده سودا و ساده بازاری

هرکه او مدعی بود در عشق

هست بیداد کرده او بر عشق

عشق را راه بر سلامت نیست

در رهِ عشق استقامت نیست

دعوی عشق و عقل گفتارست

معنی عقل و عشق کردارست

عشق را بیخودی صفت باشد

عشق را خون دل صلت باشد

هرکرا عشق چهره بنماید

دل و جانش بجمله برباید

کس نیاید به عشق بر پیروز

عشق عَنقای مُغربست امروز

عشق را کیستی نگویی تو

بر دَرِ عاشقی چه پویی تو

عاشقی کار شیرمردانست

نه به دعویست بل به برهانست

هرکه را سر به از کلاه بُوَد

بر سرِ او کُله گناه بُوَد

کانکه در عشق شمع ره باشد

همچو شمع آتشین کله باشد

کودکی رَو ز دیو چشم بپوش

طفل راهی تو شو ز خود خاموش

دست چپ را ز دست راست بدان

تا ز تقلید نشمری ایمان

عشق مردان بود به راه نیاز

عشق تو هست سوی نان و پیاز

در ره بی‌نیازی ای درویش

رَو تو بیگانه‌وار از پی خویش

کوشش از تن طلب کشش از جان

جوشش از عشق دان چشش ز ایمان

بهرِ جان سعادت اندیشت

هشت خوانست هفت خوان پیشت

عشق چون شمع زنده خواهد مَرد

دیده و دل سپید و طلعت زرد

هرکجا حسن و دلکشی باشد

غمزه با شوخی و خوشی باشد

آن چنانی ز عشق و طبع و مزیج

که نسنجی به چشم عاقل هیچ

کی درآیی به چشم اهل خرد

تو فروشی نفاق و نفس خرد

تا تو او را فروشی این سلعت

او به هر دم نوت دهد خلعت

سلعتش ساعتیست با تو و بس

خلعتش دام و درد و بند و قفس

گر از این دام و بند او برهی

کفش بیرون کنی کُله بنهی

در بهشت از نه اکل و شُربستی

کی ترا زی نماز قربستی

منبلی گفت بر درش قائم

زان شدستم که اکلها دائم

دوستداران درگهش سمرند

لقمه خواران خلد او دگرند

برهٔ شیر مست و مرغ سمین

چشم داری ز وی بیوم‌الدین

دوستان زو همه لقا خواهند

در دعا زو همه رضا خواهند

تو ز وی روز عرض نان خواهی

می و شیر و عسل روان خواهی

میل تو هست جمله سوی طعام

نه به دارالخلود و دارلسلام

حظّ دنیای جفت رنج و تعب

هست ملبوس و مطعم و مشرب

منکح و مسکن و سماع و لقا

وعده داده‌ست مر ترا فردا

تو چو در بند و قید هر هفتی

به درش زان سبب همی رفتی

گر ندادیت وعده این هر هفت

زود پیدا شدی ترا آکفت

نه ورا بنده‌ای نه در بندی

از دَرِ گریه‌ای چرا خندی

خویشتن بین بوی چو دیو مدام

تا بوی زیر چرخ آینه فام

تا به زیر زمانهٔ کهنست

نفس در آرزو مراغه زنست

مرغ دولت چو خانگی نبود

زاغ هرجای بودنی برود

نفس در پیش عشق سگداریست

نفس در راه عشق بیکاریست

هم بدین پای بند و لطف غریب

تاج سر گشت و گوشمال ادیب

هست گفتارت از چه بیم آری

درد پهلو و رنج بیماری

نه چه پهلوی عایشه بشکست

گفت پیغمبرش که بردی دست

خار کی را که می‌خلد در پای

دستگاهی بساختست خدای

زانکه داند کرم که محض کرم

بکند ضایع آن عنا و الم

تو دعا گویی و اجابت نه

زانکه داری دل و انابت نه

زانکه داند خدای انابت را

حکمتش مانع است اِجابت را

جد زند بوسه بر ستانهٔ دل

هزل نبود کلیدِ خانهٔ دل

دل به رشوت پذیرد از جان نور

کی بود زیردست رضوان حور

وزن سر همچو وزن سر سبکست

برگ دل همچو برگ گل تُنُکست

بر درِ اهل دل به وقت طعام

گندمی گزدمی بود ز حرام

چون نشویی همی دل از باطل

رقم گازران منه بر دل

دل که باشد سیاه چون پرِ زاغ

صید طاووس کی کند در باغ

دل آنکس که هست بر تن شاه

جانش را هست جامهٔ درگاه

باز چشم تو در ره اسباب

هست سوی شراب و جامهٔ خواب

چند باشی به غفلت ای بد رگ

دل تو در گل و تو خفته چو سگ

چو سگ آبستنی تو ای جاهل

سگ دیوانه داری اندر دل

خوی و طبع بدِ سگان داری

همچو سگ توشه استخوان داری

سگ دیوانه را بکش به عذاب

زانکه اندر ره درنگ و شتاب

هرکه را او گزید هم برجای

شود از بیم گربه سگ بچه‌زای

ذره‌ای نور اگر به دست آری

بی‌تعب جسر نار بگذاری

ور نداری تو نور نار شوی

پیش پروردگار خوار شوی

از درِ تن ترا به منزل دل

نیست جز درد دل دگر حاصل

راه جسم تو سوی منزل جان

حایلی دان تو زین چهار ارکان

پر و بال خرد ز جان زاید

از تن تیره جان و دل ناید

باطن تو دل تو دان بدرست

هرچه جز باطن تو باطل تست

موضع دین دلست و مغز و دماغ

همچو بزر و فتیله نور چراغ

دل بود همچو شمس انجم سوز

که تواند نمود چهره به روز

دل که بر نفس مهتری یابد

بر همه سروران سری یابد

نه چنان دل که از پی دنیی

بفروشد به اندکی عقبی

اصل حرص و نیاز دل نبود

مایهٔ دل ز آبِ گِل نبود

دل که باشد چنین امانی دوست

نه دلست آنکه هست پارهٔ گوشت

دل که باشد ز تو امانی خواه

نبود از حال ایزدی آگاه

پاره‌ای گوشت گنده باشد و بس

که مر آنرا به کس ندارد کس

بد شود تن چو دل تباه بود

ظلم لشکر ز ضعف شاه بود

چون سرِ ظلم و جور دارد شاه

برگشاید به ظلم دست سپاه

ستم اندر جهان نه ز آب و گلست

ایم همه ظلمها ز کبرِ دلست

گر دلت نیستی به صورت زاغ

همه طاوس گیردی به چراغ

کوش تا دلت چون قلم گردد

پیش از آن کت امل اَلم گردد

عاشقان را برای جستن نام

نز برای حصول لذّت و کام

یک عتاب و به رفق فرقد خاک

یک حدیث و دو جامه در بر چاک

زان همه کارهات بی‌نورست

کز تو تا نور راه بس دورست

با چنین دل سفر سقر باشد

سفله از گرگ و سگ بتر باشد

سگ بیوسنده گرگ درّنده‌ست

سفله سالوس و لوس خر بنده‌ست

پس درین راه توشه از جان ساز

نه ز دلق و عصا و انبان ساز

خویشتن در فکن به زورق دین

که از این ره رسی به علّیّین

از دَرِ تن که صاحب کُلهست

تا به دل صدهزار ساله رهست

هست بر سالکان به وقت رحیل

همچو موسی و خصم و منزل نیل

لیک بر وی چو بسته گردد کار

نار گردد به عاقبت دینار

تا خدای آن رهی که در بندست

همچو زنجیر در هم افگندست

پاره‌ای راه نیک داری پیش

از درِ نفس تا درِ دل خویش

راه دل مر ترا نه این راهست

عقل از آن قاصرست و کوتاهست

راه جسم تو سوی دل بمثل

هست چون حیز و منزل اوّل

که همی هردمی ز رنجوری

گفتی ای مکه وه که بس دوری

نقش مکه سه حرف دل تنگست

جز به رفتن هزار فرسنگست

هست بر سالکان به وقت بسیچ

راه دل را چو زلف زنگی پیچ

لیک بر وی چو گرم گشت آتش

راه گردد چو طبع زنگی خوش

آنکه ره را به جد نگیرد پیش

همچو زنگی بماند او درویش

وانکه رفت از سرِ طرب در ره

همچو زنگی بُوَد به دل ابله

دین ندارد کسی که اندر دل

مر ورا نیست مغز دل حاصل

این چنین پر خلل دلی که تراست

دد و دامند با تو زین دل راست

پاره‌ای گوشت نام دل کردی

دل تحقیق را بحل کردی

تو ز دل غافلی و بی خبری

دگرست آن دل و تو خود دگری

دل بود راه آن جهانی تو

لیک دل را ز دِه ندانی تو

پر و بال خرد ز دل باشد

تن بی‌دل جوال گِل باشد

خشک و بی‌بر بمانده اندر گِل

چون بُرند از درخت خرما دل

باطن تو حقیقت دل تست

هرچه جز باطن تو باطل تست

دین ز دل خیزد و خرد ز دماغ

دین چو روز آمد و خرد چو چراغ

آفتابی بباید انجم سوز

به چراغ تو شب نگردد روز

آن چنان دل که وقت پیچاپیچ

جز خدای اندرو نباشد هیچ

نه چنان دل که از پی تلبیس

هست مردار گلخن ابلیس

دل یکی منظریست ربّانی

اندرو طرح و فرش نورانی

از سرِ جهل و روی نادانی

حجرهٔ دیو را چه دل خوانی

هست معراج دل به وقت فراغ

قاب قوسین عقل و شرع دماغ

از درِ چشم تا به کعبهٔ دل

عاشقان را هزار و یک منزل

خاص خواند هزار و یک نامش

عام داند هزار و یک دامش

آنکه بودند خواجه صاحب دل

پیش رفتند از تو صد منزل

بنشستد بر بساطِ سماط

تو بمانده پیاده هم به رباط

اصلِ هزل و مجاز دل نبود

دوزخ خشم و آز دل نبود

دل که او را سر بَدست و بهست

دل مخوانش که آن نه دل که دِهست

دل که با چیز این جهان شد خویش

دان که زان دل دلی نیاید بیش

اینت غبنی که یک رمه جاهل

خوانده شکل صنوبری را دل

این که دل نام کرده‌ای به مجاز

رو به پیش سگان کوی انداز

دل که بر عقل مهتری دارد

نه به شکل صنوبری دارد

دل که با مال و جاه دارد کار

این سگی دان و آن دو را مردار

دل قوی کند ز زحمت و بیم

جز شراب مفرّح تسلیم

ایمن آنگه شوی ز محنت و تاب

که خوری شربتی ز بادهٔ ناب

تا نخوردی شراب دین مستی

چون بخوردی ز هر بلا رستی

وان مفرّح که اولیا سازند

در شفاخانهٔ رضا سازند

خورِ اینجا گِلست ازو برگرد

کانکه گِل خورد روش باشد زرد

تا بدینجا ز گِل نپرهیزی

کی ز گل سرخ‌روی برخیزی

مرد گِل‌خواره را چو یاد دهد

آخرالامر جان به باد دهد

نان و جامهٔ سپید این منزل

نفزاید مگر سیاهی دل

دل کند سخت جامهٔ نرمت

خورش خوش برد ز سر شرمت

تو مشو غرّه بر نکویی پوست

که خَلق‌پوش مرد خُلق نکوست

ناخوشی خوب و نغز و زیبا نیست

خوی خوش با کلاه و دیبا نیست

نفس حسی به خوردن ارزانیست

غذی جان ز خوان بی‌نانیست

غافلان فربه از بطر زانند

که غم جان و جامه کم دانند

هر دلی را که غم بُوَد مسکون

نه دلست آنکه هست خانهٔ خون

مرد نبود که گرد خود پوید

مرد راه نجات خود جوید

تا کی از کنج خانه بیرون آی

از چنین خانه‌ای سوی صحرا

من غلام گزیده مردانم

باد دایم فدایشان جانم

چون نهان شد ز بهر سود زمین

آتشِ آسمان ز دود زمین

دهر چون در سرای قیر اندود

تودهٔ دوده با تلاطم دود

ظلمهای سپهر در یادم

گشته در طبع دهر مستحکم

پیش دیوان درون دمگه زشت

زنگیان پای‌کوب بر انگِشت

گشته پر دوده تودهٔ هامون

کرده عالم غُلامه غالیه‌گون

شب بسان سیاه‌گون دریا

من چو گوهر صدف نهاد سرا

خفته اندر کنار اهریمن

زنگیی کش ز مُشک پیراهن

زنگیانی به قیر بسرشته

شبه با ساج کرده در رشته

دیو از دوده کرده خود را دلق

شش جهت را یکی نموده به خلق

می‌دمید از دهان دوده سرشت

دیو در روی نوبیان انگِشت

گشته انقاس گوهرِ مردم

کرده انفاس راه منفذ گم

یا تو گفتی که از جوال سیاه

زنگیی کور سرمه ریخت به چاه

نور بسیار اندکی کرده

تیرگی شش جهت یکی کرده

سایهٔ آفتاب رفته چو تیر

قیروان را گرفته اندر قیر

شد چو شد زیر خاک چشمهٔ خور

نسترن را ز حوض نیلوفر

چشم نرگس به باغها در باز

لیک بیگانه از نشیب و فراز

زحل از اوج خویش رخ بنمود

همچو گویی ز نقره زر اندود

مشتری گشته از فلک پنهان

هیچ ننمود روی خویش عیان

شکل مریخ برفراخته تیغ

گاه پیدا و گه نهان در میغ

شمس رخ در حجاب پوشیده

وز سیاهی نقاب پوشیده

زهره اندر حضیض ناپیدا

گشته از نور خویش جمله جدا

با عطارد نمانده هیچ رمق

هم بسان دویت خود مطلق

خسرو شرق در شبستان خوش

خفته بر روی نیلگون مَفرش

چرخ پیروزه و ستاره بر آن

چون زر سرخ و دست نیلگران

شهب اندر اثیر میدان تاز

دُم عقرب ز زهره چوگان باز

بوده پیش بنات نعش مهین

ماه چون نیم حلقه‌ای زرّین

در ثریّا بمانده چشم سهیل

خیره چون مرد مانده اندر سیل

قطب در قطر چرخ پیوسته

متمکّن چو پیر آهسته

نالهٔ بیوه و خروش یتیم

دل برجیس را نهاده دو نیم

بهر تعویذ عقد حورالعین

فرقدان چون هلیله‌ای زرین

انجم اندر مجرّه راست چنان

که صدف ریزه‌ها بر آب روان

شده شکل مجرّه زو پیدا

همچو موسی و بحر و زخم عصا

شکل پروین چو هفت مهرهٔ یشم

بر یکی جام می‌نموده به چشم

همچو شخصم ضعیف شکل سُها

گاه پیدا و گاه ناپیدا

گردش انجم از ورای اثیر

خیل رومی به گرد زنگی پیر

کوکب از راه کهکشان پیدا

راست چون اشک و چشم نابینا

چرخ را کرده چون شکوفه به باغ

گاو گردون ز شش پلیته چراغ

مانده ساکن چو گوهر اندر دُرج

هفت سیّاره و دوازده برج

اختر و آسمان ز کینهٔ من

گشته مانند اشک و سینهٔ من

چون ز سرمای صبح زنگی زشت

دم دمید اندر آتش و انگِشت

صبحدم دم برون همی زد خیل

گفتئی جان همی کند بواللیل

تا برون کرد همچو زرین درق

شاه گردون سر از دریچهٔ شرق

همچو من زرد روی شد عالم

چون برون تاخت سرخ علم

شد جهان تازه چون دل دانا

شب شد از بیم صبح روز ناپیدا

انجم از بیم صبح ریزان شد

زنگی از رومیان گریزان شد

صبح چون شد ز نور شاد روان

گسترید او ز نور شادروان

بامدادان پگاه از درِ من

ناگه آمد پدید دلبر من

دلبری کو دل و روان بربود

چون به کافور مُشک می‌اندود

دل خریدار نیست جز غم را

آن بنشنیده ای که آدم را

عزِّ علمش سوی جنان آورد

دل عشقش به خاکدان آورد

چون ره علم رفت سلطان شد

چون ره دل گرفت عریان شد

چون همه لطفها بدید از حق

عشق جانش ندا شنید از حق

ای که ذاتت چو عقل فرزانه‌ست

عشق مگذار کو هم از خانه‌ست

زیرکی دیو و عاشقی آدم

این بمان تا بدان رسی دردم

عشق در پیش گیر و دل بگذار

که ز دل خیره بر نیاید کار

مرد را عشق تاجِ سر باشد

عشق بهتر ز هر هنر باشد

عاشقی بستهٔ خرد نبود

علّت عشق نیک و بد نبود

آدم از عشق اهبِطوُا منها

آمد اندر جهان جان تنها

عقل عزم اِحاطت وی کرد

غیرت عشق پای او پی کرد

برگزیده دو مرغ بهر دو کار

عقل طوطی و عشق بوتیمار

قدم عقل نقدِ حالی جوی

شعلهٔ عشق لاابالی گوی

باشهٔ عقل صعوه‌گیر بُوَد

کرکس عشق بازگیر بُوَد

در ره عشق ما همه طفلیم

عاشقان صافیند و ما ثفلیم

بالغ عقلها بسی یابی

بالغ عشق کم کسی یابی

در جهانی که عشق گوید راز

عقل باشد در آن جهان غمّاز

تا تو به مانده‌ای و عقل توباز

تو چو کبکی و عشق همچون باز

حق پژوهان که راه دل سپرند

عقل را لاشهٔ دبر شمرند

محدث از خلقت قدم که بُوَد

روز کور از سپیده‌دم که بُوَد

عشق را جان بلعجب داند

زانکه تفسیر شهد لب داند

صورت عشق پوست باشد پوست

عشق بی عین و شین و قاف نکوست

در ره عاشقی سلامت نیست

اضطرابست و استقامت نیست

صفتِ عاشقان ز من بشنو

ور نداری مرا برو به دو جو

صورت عشق و عقل گفتار است

معنی آنرا محکّ و معیارست

عاشقی بیخودی و بیخویشی است

عشق از اعراض منزل پیشی است

بنه ار هیچ عشق آن داری

در میان آنچه بر میان داری

بر تو چون صبح عشق برتابد

نه تو کس را نه کس ترا یابد

چون بترسی همی ز مردن خویش

عاشقی باش تا نمیری بیش

که اجل جان زندگان را برد

هرکه از عشق زنده گشت نمرد

آتش بار و برگ باشد عشق

ملک‌الموت مرگ باشد عشق

هرکه را عشق آن جمال بود

درد بی‌دال و ری و دال بود

هرکه در بند خویشتن باشد

کی بت عشق را شمَن باشد

گرچه بیرون طرب فزون دارد

نوحه‌گر عاشق از درون دارد

مرد عاشق کبودبر باشد

مرغ دولت بریده‌ پر باشد

در رهِ خلق و کام اهل هنر

از پی کام جستن و غم گر

هست حلوالمذاق تفِّ بلاش

هست عذب المساغ داغ قضاش

گر همی لعل بایدت کان کن

ور همی عشق بایدت جان کن

چون ترا نیست عشق بی‌آبی

مزهٔ نان خرده کی یابی

مرد تاریک جان و روشن روی

گردد از تفِّ عشق جوشن روی

عقل و نفس و طبیعت از زیست

همه در جنب عشق دانی چیست

نفس نقشی و عقل نقّاشی

طبع گردی و عشق فرّاشی

عقل چون نقش بست نفس سترد

عشق چون روی داد طبع بمرد

خلق را تا ز عشق معزولیست

جُستن و جستن این دو مشغولیست