فصل هشتم عشاق‌نامه عراقی

ای هوای تو مونس جانم

مایهٔ درد و اصل درمانم

مرغ جان تا بیافت دیدهٔ باز

در هوای تو می‌کند پرواز

گفت و گوی تو روز و شب یارم

جست و جوی تو حاصل کارم

دلم از عشق توست دیوانه

تا تو شمعی، تو راست پروانه

نیک در کار خویش حیرانم

درد خود را دوا نمی‌دانم

در غم دوستان مهر گسل

دشمنان را بسوخت بر من دل

ما همه مشتری بی‌پایه

او و کالای او گران‌مایه

ای ز سوداییان درین بازار

فارغ از مثل من هزار هزار

خواب خواهم من از خدا به دعا

تا ببینم مگر به خواب تو را

نکند خود به خاطرت گذری

که کنی سوی بیدلی نظری

چون سرماست خاک سودایت

فرصتی، تا نهیم در پایت

می‌سزد جز به وقت دل بردن

التفاتی به بی‌دلی کردن

به تلطف ز ما ربودی دل

به تکبر کنون زیاد مهل

تو به خود عاشقی، زهی مشکل!

که ز ما بگذرد تو را در دل

تو سبق برده‌ای ز نیکویان

ما ز عشق تو این غزل گویان:

ای شده چشم جان من به تو باز

از تو در دل نیاز و در جان آز

شب اندوه من نگردد روز

تا نبینم جمال روی تو باز

تو ز فارغی و ما داریم

بر درت سر بر آستان نیاز

در دلم آرزوی عشق تو را

نیست انجام، اگر بود آغاز

مرغ جانم ز آشیانهٔ تن

جز به کویت کجا کند پرواز؟

بیش ازینم ز خویش دور مدار

تا نگردد دریده پردهٔ راز

آخر، ای آفتاب جان افروز

سایه‌ای بر من ضعیف انداز

از تو ما را گذر نخواهد بود

گر اهانت کنی وگر اعزاز

در غمت هر نفس عراقی را

با خیالت حکایتی است دراز

ای غم تو مجاور دل من

وز زمانه غم تو حاصل من

تا دلم باد، مبتلای تو باد

دایما بستهٔ بلای تو باد

دیده را دیدن تو می‌باید

وگرم قصد جان کنی شاید

دل ما را فراغت از جان است

زندگانی ما به جانان است

عشق، روزی که درد من بفزود

شد حقیقتی اگر مجازی بود

در ترقی است کار ما در عشق

بلکه اخلاص شد ریا در عشق

بود صاحبدلی به دانش و هوش

در نواحی فارس تره‌فروش

از قضای خدا و صنع اله

می‌گذشت او به راه خود ناگاه

پیش قصری رسید و در نگرید

صورت دختر اتابک دید

صورتی خوب دید و حیران شد

دل مجموع او پریشان شد

قرب سالی ز عشق می‌نالید

که رخ خوب دوست باز ندید

دایم از گریه دیده پرخون داشت

چشمها چشمه‌های جیحون داشت

بجز اوصاف او نخواند و نگفت

دایم از حسرتش نخورد و نخفت

با سگ کوی او همی گردید

سگ کویش بر آدمی بگزید

تا بدو خادمی پیام آورد

کین گذشت از حکایت آن کرد

سر خود گیر و گوش کن سخنی

چون تویی را کجا رسد چو منی؟

گر تو سودای عاشقی داری

شاید ار قصر شاه بگذاری

تو کجایی و ما کجا؟ هیهات!

در بیابان و آرزوی فرات؟

لیک اگر صادقی درین معنی

راه برگیر و بگذر از دعوی

به فلان کوه رو، مقامی ساز

کنج گیر و مگوی با کس راز

طاعت کردگار عادت کن

صانع خویش را عبادت کن

روزگاری بدین صفت می‌باش

خود شود طاعت نهانی فاش

در تو مردم ارادت افزایند

به تبرک به خدمتت آیند

هیچ چیزی ز کس قبول مکن

نیز با هیچ کس مگوی سخن

چون شوی در میان خلق علم

به اتابک رسد حدیث تو هم

چون اتابک تو را مرید شود

اندهت را فرح پدید شود

چون که عاشق پیام دوست شنید

امر او را به جان و دل بگزید

شد به کوهی که او اشارت کرد

چار دیوارکی عمارت کرد

وندر آنجا، چنان که دختر گفت

از عبادت نیارمید و نخفت

عاشقی ترک خواب و خور کرده

جای خود را ز گریه تر کرده

حیرت حسن دوست جانش را

از تن خویش بی‌خبر کرده

دایم اندر نماز و روزهٔ عشق

درس عشاق را ز بر کرده

پیش تیر ارادت معشوق

جگر خویش را سپر کرده

کارش از دست خود بدر رفته

یارش از کوی خود بدر کرده

در ره کوی دوست بی‌سر و پا

دل و جان داده، پا ز سر کرده

همت عالیش عراقی را

سفر راه پرخطر کرده

عاشق بی‌قرار، از سر درد

به ریا مدتی چو طاعت کرد

از ریا دور بود اخلاصش

برد سوی عبادت خاصش

بوی تحقیق از آن مجاز شنود

دری از عاشقی برو بگشود

دایما مشتغل به ذکر خدای

نه به شه راه داد و نی به گدای

نه شنید از کسی، نه با کس گفت

در عبادت به آشکار و نهفت

هم رعیت مرید و هم شاهش

همه از ساکنان درگاهش

شبی، آن مه، چو جمله خلق بخفت

زد در شیخ و در جوابش گفت:

آنکه معشوق توست؟ گفت: آری

گر تو آنی من آن نیم، باری

زد بسی در ولیک سود نداشت

نگشود و بر خودش نگذاشت

شاه خوبان، چو دید آن حالت

متاثر شد از چنان حالت

در خود از درد عشق دردی دید

باز گردید و جای می نگزید

چون که در قصر خویش منزل کرد

با هزاران هزار انده و درد

سینه پر سوز ازو و دل بریان

جان به دریا غریق و تن به کران

گشت بیمار، چو نخورد و نخفت

دایما با خود این سخن می‌گفت:

طالبم را نگر، که شد مطلوب

یا محب مرا، که شد محبوب

ای پدر، بهر من طبیب مجوی

رو، ز بیمار خویش دست بشوی

کو نداند دوا عنای مرا

چاره مردن بود بلای مرا

درد دل را مجو دوا ز طبیب

به نگردد، مگر به بوی حبیب

چون که درد من از طبیب افزود

هیچ دارو مرا ندارد سود

نیست در دل ز زهر غم آن درد

که به تریاق دفع شاید کرد

من خود این درد را دوا دانم

لیکن از شرم گفت نتوانم

چون به یکبارگی برفت از کار

به اتابک رسید این گفتار

گفت اتابک که: محرم او کیست؟

باز پرسید ازو به خفیه که: چیست؟

سر عنقاست؟ یا دماغ نهنگ؟

زیر دریاست؟ یا به هفت اورنگ؟

چون بپرسید محرمش، به نهفت

راز خود را، چنان که بود، بگفت

عشق نقلی و چاره‌سازی او

بر غم خویش و بی‌نیازی او

وآنکه آن شب برفت و وا گردید

که چه بی‌التفاتی از وی دید

به تنی خسته و دلی پر غم

همه تقریر کرد با محرم

چون که محرم شنید ازو این راز

گفت در خدمت اتابک باز

گفت، اتابک چو این سخن بشنید:

باید این درد را دوا طلبید

با بزرگان عهد او بر شیخ

به تضرع بخواست از در شیخ

تا گشاید برو طریق وصول

کند از راه خادمیش قبول

زین نمط پیش او بسی راندند

قصهٔ راز پس فرو خواندند

رقتی در میانه پیدا شد

اثر عشق او هویدا شد

شیخ، از راه حق، فراغت را

به رضا گفت آن جماعت را:

این بنا بر مراد من منهید

لیک او را مراد او بدهید

پس اتابک گرفت او را دست

پیر عقد نکاح او در بست

پیش دختر از آن خبر بردند

همدمش ساعتی بیاوردند

یار محبوب و پس محب مرید

چون که در آستان شیخ رسید

زد سرانگشت بر درش در حال

بار دادش، کنون که بود حلال

عفت عشق و صدق یار نگر

حسن تدبیر و ختم کار نگر

نیست دل را، به هیچ نوع، از دوست

آن صفا کز معاملات نکوست

چون که بنیاد را بر اصل نهاد

بر دل خود در مراد گشاد

عشق او را چو خانه روشن کرد

خاندانش جهان مزین کرد