بخش22 الهی نامه عطار

پسر گفت ای پدر این کیمیا چیست

که بی اودست می‌ندهد مرا زیست

بیان کیمیا کن تا بدانم

که بی آن دست می‌ندهد جهانم

پدر در پیش او کرد این حکایت

ز افلاطون یونانی روایت

فلاطون آنکه استاد جهان بود

مگر در ابتدا کارش چنان بود

که استخراج زر تدبیر سازد

ز مس شوشه کند اکسیر سازد

به پنجه سال شد در گوشهٔ گم

ز قشر بیضه و ازموی مردم

چنان اکسیر کرد و معتبر کرد

که ز اندک کیمیا بسیار زر کرد

چو زر کردن چنان آسان شد او را

بقیمت خاک و زر یکسان شد او را

بدل یک روز گفت ای دل بیندیش

که اکسیری کنی در جوهر خویش

چو قشر بیضه و موی سر امروز

ز جهدت کیمیائی گشت مکنوز

گر اکسیری کنی از جوهر خویش

بود آن کیمیا از عالمی بیش

نه کم آمد ز قشر بیضه جانت

نه موی سر فزونست از روانت

چو پنجه سال این اکسیر کردی

نخفتی روز و شب تدبیر کردی

کنون گر عاقلی این کیمیا ساز

دو عالم در ره این کیمیا باز

چو عزمش جزم شد سالی هزار او

ز خلق عالم آمد بر کنار او

چنان از جوهر خود کیمیا کرد

که از نورش دو عالم پر ضیا کرد

برو شد روشن از مه تا بماهی

بدو شد کشف اسرار الهی

دو پانصد سال در اسرار بنشست

شبانروزی ز درد کار ننشست

زمستان داروئی بودیش در پیش

که مالیدی ز سر تا پای برخویش

برستی همچو موی بز بر اعضاش

ز مستان دفع این بودی ز سرماش

سرشته بود یک داروی دیگر

که تابستان بمالیدی بخود در

بریزیدی ازو آن موی اندام

بدادی تف تابستانش آرام

یکی دارو دگر برکار کردی

بهر شش سال ازو یکبار خوردی

باستادی مزاج او بتعدیل

نیفتادی رطوبت هیچ تحلیل

اگرچه افضل روی زمین بود

خور و پوشش دو پانصد سال این بود

بر وی رفت ارسطالیس آنگاه

سکندر نیز با او بود همراه

نشسته بود افلاطون در اندوه

بغاری سهمگین از شش جهت کوه

نغولی بود وزیرش چشمهٔ آب

فلاطون مانده آنجا سینه پُر تاب

سکندر با ارسطالیس بسیار

نشست و دم نزد آن پیرِ هشیار

سکندر گفت آخر یک سخن گوی

که هر دو آمدیم اینجا سخن جوی

جوابش داد آن اُستاد ایّام

که خاموشیست نقد ما سرانجام

چو خاموشیست رنگ جاودانی

برنگ جاودان شَو تا بمانی

سکندر گفت اگر خواهی طعامی

مرا باشد ازان عالی مقامی

چنین دادش جواب آن مرد مردان

که ای خسرو تنم مبرز مگردان

مخور کین خوردن آن کردن نَیَرزد

بمبرز رفتنت خوردن نَیَرزد

شکم چون باشدم چاه نجاست

درو کی علم گنجد یا فراست

سکندر گفت ای مرد جهان تو

بخُفت آسایشی را یک زمان تو

جوابش داد پیر حکمت اندیش

که چندانی مرا خوابست در پیش

که نتوان گفت کان چندست و چونست

مرا ازعمر بیداری کنونست

چو هر دم می‌دهندم تازه جانی

روا نبود اگر خفتم زمانی

چو گشت از گفت و گویش دل پریشان

بکوهی بر شد و بگریخت زیشان

سکندر با ارسطالیس هشیار

بهم بگریستند از درد بسیار

اگر تو کیمیای عالم افروز

نمی‌دانی، ز افلاطون درآموز

چه سازی کیمیای سیم و زر هم

ز قشر بیضه و از موی سر هم

تنت را دل کن ودل درد گردان

کزین سان کیمیا سازند مردان

بزرگی هم نکودل هم نکو عقل

ز خواجه بوعلی طوسی کند نقل

که این ساعت تو در عین بلائی

که از سر تا قدم جمله فنائی

همه پشتی همه رو گرد در راه

همه رؤیت همه دیده شو آنگاه

همه دیده همه دل شو بیکبار

که تا آگه شوی زین رمز بسیار

اگر تو جملهٔ دل درد گردی

همه درمان شوی و مرد گردی

اگر تو درد خواهی تا بدانی

ترا مرگست روی ای زندگانی

ولی میدان که عین درد آنست

که هرگز در دو عالم کس ندانست

یکی پرسید ازان دیوانه مردی

که چه بوَد درد چون داری تو دردی؟

چنین گفت او که دردآنست پیوست

که چون باید بُریده دست را دست

و یا آن تشنهٔ ده روزه را نیز

چگونه آب باید از همه چیز

کسی را هم چنان باید خدا را

ترا گر نیست این این هست ما را

همی درد آن بوَد ای زندگانی

که چیزی بایدت کانرا ندانی

ندانی آن و آن خواهی همیشه

ندانم کین چه کارست و چه پیشه

جز او هرچت بود باشد همه پیچ

که آن خواهی و آن خواهی دگر هیچ

زنی آورد طفلی را ببازار

ز مادر گم شد و بگریست بسیار

زمانی خاک بر سر زود می‌ریخت

زمانی اشک خون آلود می‌ریخت

چو می‌دیدند غرق خون و خاکش

بترسیدند از بیم هلاکش

بدو گفتند مادر را چه نامست

بگو، گفتا ندانم کوکدامست

بدو گفتند بس دیوانهٔ تو

کجاست آخر، نگوئی، خانهٔ تو؟

چنین گفت آن بچه افتاده گمراه

که یک ذرّه نَیَم زان خانه آگاه

بدو گفتند نام آن محلّت

بگو تا فارغ آئی زین مذلت

چنین گفت او که پر دردست جانم

که نام آن محلت هم ندانم

بدو گفتند پس با تو چه سازیم

که تو می‌سوزی و ما می‌گدازیم

چنین گفت او که من سرگشتهٔ راه

نیم از مادر و از نامش آگاه

محلّت می‌ندانم خانه هم نیز

بجز مادر نمی‌دانم دگر چیز

من این دانم چنین در مانده بی کس

که اینجا مادرم می‌باید و بس

من این دانم که پر خونست جانم

که مادر بایدم دیگر ندانم

اگر تو مرد صاحب درد گردی

حریم وصل را در خورد گردی

ولی چون تو ننوشی خون عَلَی الحَق

نه بینی در جهان مطلوب مطلق

ولی تو تو نهٔ تو عکس اوئی

ازان تو هم جمیل و هم نکوئی

اگرچه تو نکوئی ای نکوبین

چو تو عکسی، نهٔ خود، آن او بین

به بین احوال خود تا بر چه سانست

نه نیکوئی تو، او نیکونهانست

تو خود را منگر و این جان و تن را

نهاد او نگر نه خویشتن را

مگر یوسف در آئینه نگاه کرد

بسی تحسین آن روی چو مه کرد

ولی آئینه پنداشت، اینت نااهل

که او را می‌کند تحسین، زهی جهل

چه گر یوسف جمال تهنیت داشت

ولی آئینه جای تعزیت داشت

اگر معشوق آئینه ندیدی

جمال خود معائینه ندیدی

وگر برخاستی آئینه از راه

که گشتی از جمال خویش آگاه

وگر یوسف جمال خود بدیدی

ترنج و دست را بر هم بُریدی

چو روی او عیان او نمی‌شد

ز عشق خویش جان او نمی‌شد

چو هم در خود نظر کردن نبودش

ز عشق خویش خون خوردن نبودش

ولی گر دیگری نظاره کردی

ترنج و دست را یک پاره کردی

ترا گر یوسف محبوب باید

نخستت دیدهٔ یعقوب باید

که تا آئینه‌ات زیبا نماید

جمال خویشتن پیدا نماید

جمال خویش را برقع برانداخت

ز آدم خویش را آئینهٔ ساخت

چو روی خود در آئینه عیان دید

جمال بی نشانی در نشان دید

جمال خویش را تحسین بسی کرد

مبر آن ظن که تحسین کسی کرد

اگر یک آدمی زاد از خیالی

نهد خود را لقب صاحب جمالی

چو آن آئینه در عین غلط ماند

ز نقش دایره بیرونِ خط ماند

اگر صد قرن در خلوت نشینی

که تا تو روی خود بینی نه بینی

کسی دیدی که روی خویش دیدست؟

کسی نشنید کین سِر کس شنیدست

اگر عکسی در آئینه به بینی

کجا رویت هر آئینه به بینی

چو روی تو نه باقیست و نه فانی

چگونه روی خود دیدن توانی

چو ممکن نیست روی خویش دیدن

بجز آئینهٔ در پیش دیدن

مکن زنهار پیش آینه آه

که تاتیره نه بینی روی چون ماه

دم سردت درون جان نگه دار

چو غوّاصان نَفَس پنهان نگه دار

اگر یک ذرّه در خود پیچ یابی

همی آن عکس خود را هیچ یابی

نه مُرده باش نه خفته نه بیدار

همی اصلا مباش این یاد می‌دار

تو داری آنچه می‌جوئی در آفاق

تو گم شو تا بیابی همچو عشّاق

به پیش پاک بازان دلفروز

چنین گفت احمد غزّال یک روز

که چون بهر جمال یوسف خوب

بمصر آمد زبیت الحُزن یعقوب

درآمد تنگ یوسف پیش او در

گرفت آن تنگ دل را تنگ در بر

فغان در بسته بُد یعقوب ناگاه

که کو یوسف مگر افتاد در چاه

بدو گفتند آخر می چه گوئی

گرفته در بر او را می چه جوئی

ز کنعان بوی پیراهن شنیدی

چو دیدی این دمش گوئی ندیدی

جواب این داد یعقوب پیمبر

که من یوسف شدم امروز یکسر

ز یوسف لاجرم بوئی شنودم

که من خود بندهٔ یعقوب بودم

همه من بوده‌ام، یوسف کدامست

چو خود را یافتم اینم تمامست

بخود گر سر فرود آری زمانی

بیابی زانچه می‌گوی نشانی

ولی چون از همه آزاد گردی

تو نه غمگین شوی نه شاد گردی

ز زیر چرخ گردانت بر آرند

برنگ کار مردانت برآرند

چنین دادند ره بینان دمساز

خبر از بوعلی فاربد باز

که گفت ای مرد نه خوش شو بخواندن

نه دل ناخوش کن از خُسران و راندن

قبول خویش را مشمر غنیمت

مشو گر رَد شوی هرگز هزیمت

که چون نفریبی از نعمت دمی تو

نگردی از بلا پست غمی تو

برون این همه رنگ دگرگون

برنگی دیگرت آرند بیرون

اگر این رنگ افتد بر رگویت

دو عالم عنبرین گردد ز بویت

اگر این رنگ یابی ای یگانه

نباید هیچ چیزت جاودانه

همه چیزی چو ازتو چیز گردد

ترا کی مَیلِ چیزی نیز گردد

چو تو دائم تو باشی بی بهانه

همه چیزی توداری جاودانه

چو دائم محو باشی در الهی

ز تو خواهند امّا تو نخواهی

بمجنون گفت آن یاری ز یاری

که لیلی را تو چندین دوست داری

بدو گفتا بحقّ عرش و کرسی

که گر من دوستش دارم چه پرسی

رفیقش گفت چندین شعر گفتن

شبانروزیت نه خوردن نه خفتن

میان خاک و خون بودن بزاری

چه بودست این همه بر دوستداری؟

جوابش دادکان بگذشت اکنون

که مجنون لیلی و لیلیست مجنون

دوئی برخاست اکنون از میانه

همه لیلیست، مجنون بر کرانه

چو شیر و مَی بهم پیوسته گردند

ز نقصان دو بودن رسته گردند

یکی چون آشکارا گشت اینجا

دوئی را نیست یارا گشت اینجا

اگر هستی بجان او را خریدار

چو تو گم گشتی او آمد پدیدار

چنان گم شو که دیگر تا توانی

نیابی خویش را در زندگانی